Bartonellozy

Rodzaj Bartonella (dawnej Rochalimaea) był zwyczajowo zaliczany do riketsji z którymi jest spokrewniony, jednak należą do niego bakterie, które, w odróżnieniu do riketsji, można hodować na bezkomórkowych podłożach bakteriologicznych. Bartonella henselae jest najczęstszym czynnikiem etiologicznym choroby kociego pazura.

Wrota zakażenia

Dotychczas opisano kilkanaście gatunków bartonelli, w tym kilka związanych ze zmianami chorobowymi u ludzi. Najczęściej z materiału ludzkiego izolowano szczepy należące do gatunków B. quintana, B. henselae i B. bacilliformis. Szczepy innych gatunków (B. elizabethae, B. vinsonii) są znacznie rzadziej przyczyną zakażeń u człowieka. Bakterie te wywołują zakażenia zwane bartonellozami, które mogą przebiegać w postaci choroby kociego pazura, bakteriemii, zapalenia wsierdzia, naczyniakowatości bakteryjnej lub plamicy wątrobowej. Szczególnie podatne na zakażenia są osoby o obniżonej odporności (zakażeni HIV, chorzy po przeszczepach, z nowotworami, osoby leczone lekami immunosupresyjnymi, itp.). Jednak zakażenia występują również u osób w pełni immunokompetentnych (z prawidłową odpornością). Rezerwuarem bakterii są: człowiek, koty, psy, gryzonie, jelenie.

Bartonelle przenoszone są przez stawonogi – pchły kocie, wszy odzieżowe, kleszcze), ale możliwe jest również zakażenie człowieka przez bezpośredni kontakt z zakażonym zwierzęciem (podrapanie lub ugryzienie przez kota, pogryzienie przez psa).

Objawy

Bartonella henselae jest najczęstszym czynnikiem etiologicznym choroby kociego pazura.

Do zakażenia dochodzi w skutek zadrapania lub pogryzienia przez kota, szczególnie młodego lub tez poprzez ukąszenie przez pchłę kocią (ewentualnie wtarcia w skórę wydalin zakażonych pcheł). Chorują najczęściej dzieci lub młodzi dorośli. Szczyt zachorowań notowany jest zimą. W miejscu wniknięcia zakażenia powstaje na skórze grudka lub pęcherzyk. Pojawia się także odczyn węzłowy w okolicy zmiany pierwotnej (powiększenie węzłów chłonnych, czasem ich zropienie i powstanie przetok). Zmianom tym mogą towarzyszyć objawy ogólne (gorączka, złe samopoczucie, bóle mięśniowo-stawowe, dreszcze). Atypowy przebieg (około 11% wszystkich przypadków choroby) może obejmować zarniniakowate zapalenie spojówek, zmiany zapalne w oczodołach, zapalenie migdałków podniebiennych i trzewną chorobę ziarniniakową. Bardzo rzadkimi objawami są zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie tętnic mózgowych i zapalenie płuc. Opisywano również stany zapalne gałki ocznej spowodowane przez ten gatunek bartonelli.

Uważa się, że choroba kociego pazura jest najczęstszą przyczyną przewlekłej limfadenopatii nienowotworowej u dzieci i młodych dorosłych. Zakażenia B. henselae dość powszechnie występuje w Polsce, jest jednak rzadko rozpoznawane. Przeważają poglądy, że zakażenie B. henselae i choroba kociego pazura występują bardzo często w Europie i USA (około 0,77 – 0,86 przypadku na 100 000 mieszkańców), jednak w przeważającej większości przypadków przebiegają bezobjawowo.

Bartonella quintana powoduje chorobę tzw. gorączkę okopową (gorączkę wołyńską, gorączką pięciodniową), która przenoszona jest wesz odzieżową. Choroba objawia się głownie wysoką gorączką i zaburzeniami świadomości. Obecnie schorzenie występuje głownie wśród bezdomnych i alkoholików w dużych skupiskach miejskich oraz osób przebywających w obozach dla uciekinierów i schorniskach dla bezdomnych, gdzie związana jest z nieprzestrzeganiem zasad higieny. Poza tym B. quintana odpowiada za część bakteriemii, bakteryjnych zapaleń wsierdzia i zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych. Wywołuje też naczyniakowatość bakteryjną charakteryzującą się występowaniem na skórze czerwonych guzków naczyniowych oraz plamicę wątrobową.

Bartonella bacilliformis wywołuje przenoszoną przez muchy chorobę Carrióna, której w ostrej postaci przebiega jako tzw. gorączka Oroya, o cechach niedokrwistości hemolitycznej. Forma przewlekła zakażenia tą bartonellą to tzw. brodawczakowatość peruwiańska. Gatunek ten występuje wyłącznie w Ameryce Południowej, w uzasadnionych przypadkach należy jednak brać pod uwagę zakażenia importowane.

Diagnostyka i leczenie

Diagnostyka immunologiczna zakażeń B. henseale oparta na oznaczaniu przeciwciał w klasie IgG wykazała, że ponad 85% pacjentów z chorobą kociego pazura miało przeciwciała w mianie > 1 : 64 (w porównaniu do 10% osób z grupy kontrolnej). Jednocześnie większość pacjentów przy pozytywnym wyniku w chwili pierwszego badania wykazywała co najmniej czterokrotny wzrost miana w przeciągu najbliższych 2 tygodni. W okresie około 6 miesięcy po ustąpieniu limfadenopatii następowała seronegatywizacja. Z uwagi na występowanie krzyżowych determinant antygenowych u pacjentów z chorobą kociego pazura bardzo często wykrywane są też przeciwciała przeciw B. quintana.

W diagnostyce bartonelloz wykorzystywane są:

• metody bezpośredniej hodowli bakterii in vitro (rzadko wykorzystywane w praktyce z uwagi na duże wymagania odżywcze bartonelli i ich słaby wzrost na podłożach bezkomórkowych),
• metody hodowli w kulturach tkankowych,
• techniki chromatografii gazowej obejmujące m.in. badania profilu kwasów tłuszczowych ściany komórkowej, co pozwala na ustalenie klasyfikacji gatunkowej drobnoustroju,
• oznaczanie przeciwciał przeciwbakteryjnych – najczęściej techniką immunofluorescencji pośredniej (IIF), przy czym przeciwciała w klasie IgG mają swoistość rodzajową, zaś w klasie IgM – gatunkową,
• techniki biologii molekularnej – analiza technikami PCR, rtPCR, RFLP oraz amplifikowania sekwencji powtórzonych REP (repetitive extragenic palindro

Do leczenia zakażeń powodowanych przez bakterie z rodzaju Bartonella stosowane są tetracykliny (doksycyklina, tertracyklina), fluorochinolony (levofloksacyna, ofloksacyna, ciprofloksacyna) oraz rifampicyna.

Profilaktyka

Unikanie kontaktu ze  stawonogami, które mogą przenosić patogen – pchły kocie, wszy odzieżowe, kleszcze.

Należy pamiętać, że możliwe jest również zakażenie człowieka przez bezpośredni kontakt z zakażonym zwierzęciem (podrapanie lub ugryzienie przez kota, pogryzienie przez psa).